تکلیف الهى با آزادى بشر مخالفتى ندارد  

با توجه به گفتار گذشته، روشن شد که بهترین قانونى که مى‏تواند راه به‏کارگیرى آزادى را به انسان بیاموزد و او را از قید و بند شهوات و زندان طبیعت و اسارت غضب رها سازد، قانون الهى است که توسط پیامبران به بشر ابلاغ مى‏شود. ضمن اینکه سفارشهایى هم از قرآن و حدیث درآسان بودن دین و سخت نبودن دستورات خدا شده است: «یریدالله بکم الیسر و لایرید بکم العسر»خداوند آسانى را براى شما خواسته است و سخت‏گیرى را نخواسته است. «و ما جعل علیکم فى الدین من حرج» خداوند در دین بر شما سختى قرار نداده است. و امام سجاد علیه السلام فرمود: «واعلم ان الله یراد بالیسر و لایراد بالعسر کما اراد بخلقه التیسیر و لم یرد بهم التعسیر»و بدان خدا را با آسان‏گیرى باید پیروى کرد نه با سخت‏گیرى، چنانچه خداوند از بندگانش آسان‏گیرى را خواسته و سخت‏گیرى را براى آنها نخواسته است. و همچنین قواعد عقلى، اصولى، کلامى و فقهى بسیارى که براى آسان‏گیرى تکالیف انسان، تشریع شده است که به عنوان نمونه، 54 قاعده را در فقه مى‏توان نام برد. بنابراین، هر چند خداوند براى هدایت‏بشر و سعادت انسان، تکالیفى را بر عهده وى نهاده است; لیکن آزادى و حق انتخاب را از او نگرفته است و در انتخاب راه هدایت و یا چاه ضلالت، او را آزاد گذاشته است:
«انا هدیناه السبیل اما شاکرا او کفورا» ما به انسان راه را نشان داده‏ایم; خواه سپاسگزار باشد و یا ناسپاس.
و حتى این آزادى تا اندازه‏اى است که حق انتخاب دین را نیز به مردم واگذار کرده است: «لا اکراه فى الدین قد تبین الرشد من الغى فمن یکفر بالطاغوت و یؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقى لا انفصام لها والله سمیع علیم»  در انتخاب دین اکراه نیست، راه رشد از گمراهى روشن و جدا شده است، پس هر کس به طاغوت کافر شود و به خدا ایمان آورد، به دستگیره محکم چنگ زده، از آن جدا شدنى نیست و خداوند شنوا و داناست.خداوند به انسان اراده عنایت فرموده و او را آزاد گذاشته است; او مى‏تواند خدا را انتخاب کند یا شیطان را، آخرت را یا دنیا را، بهشت‏یا جهنم را، سعادت یا شقاوت را، سرافرازى یا سرافکندگى را«تریدون عرض الدنیا والله یرید الآخرة‏ شما متاع دنیا را مى‏خواهید و خداوند آخرت را براى شما مى‏خواهد.
«و من یرد ثواب الدنیا نؤته منها»، هر کس پاداش دنیایى را بخواهد، بهره‏اى از آن را به او مى‏دهیم. «و من یرد ثواب الآخرة نؤته منها»،  هر کس پاداش آخرت را بخواهد، بهره‏اى از آن را به او مى‏دهیم. این آیات ودیگر آیاتى که در این زمینه نازل شده است، به ما نشان مى‏دهد که تحمیل عقیده بر کسى مجاز نیست و اصول دین و اعتقادات باید با اندیشه و استدلال پذیرفته شود یا نه با زور و اجبار: «من کان یرید الحیاة الدنیا و زینتها نوف الیهم اعمالهم فیها»،  هر کس زندگى و زیور دنیا را بخواهد، پاداش کارهاى او را در این دنیا به او مى‏دهیم ولیکن هر کس آخرت را بخواهد و براى آن تلاش کند، خداوند او را کمک کرده و بر پاداش او مى‏افزاید.

«و من کان یرید حرث الآخرة نزد له فى حرثه‏»، هر کس کشتزار آخرت را بخواهد، ما آن را افزون مى‏کنیم.

کاربرد آزادى و اراده

 اراده و آزادى تا آنجا کاربرد دارد که مى‏تواند سبب تغییر حکم شرع شود و حکم شرع را به دنبال خود بکشد، براى اثبات این مطلب، باید به ارج نهادن شرع به سیره و بناى عقلا، عرف و عادت، سیره متشرعه و اجماع بر برخى از مبانى توجه کرد که همه نشانگر نقش بسیار مهم آزادى و اراده او در سرنوشت و نظم زندگانى و درک وظیفه شرعى است. بناى عقلا و عرف، نقش بسیار اساسى در بنیان احکام شرع دارد که بسیارى از احکام شرع در اصول وفقه بر همین پایه و اساس بنیان نهاده مى‏شود; مانند: حجیت ظهورات، حجیت‏خبر ثقه، قراردادهاى اجتماعى، پیمانها، عهدها، ازدواج، خرید و فروش، اجاره صلح، بخشش، تشخیص مفاهیم وارده از شرع، تعیین موضوع و متعلق احکام شرع و دیگر امورى که در ارتباط با احکام شرع هستند و مى‏توانند احکام شرع را تغییر داده و حالت و یا موضوع حکم را عوض نمایند و در نتیجه، حکم شرع نیز عوض شود که باز کردن این عنوان و توضیح مطالب ذکر شده نیاز به بررسى بسیار زیادى دارد.
اسلام حتى پیروان سایر ادیان الهى - اهل کتاب - را نیز به رسمیت مى‏شناسد و به عقیده آنها احترام مى‏نهد. امام هادى(ع) فرمود: ما مى‏گوییم; خداوند بندگانش را بر کارهایشان پاداش مى‏دهد و با آن اراده و اختیارى که به آنها عنایت فرموده، توانایى انتخاب را به آنها داده است. فرمود ما مى‏گوییم، خداوند با قدرت خود، مردم را آفرید و حق انتخاب سرنوشت را به آنها عنایت فرمود. با حق انتخاب، عبادت کردن را از آنها خواسته است و به آنها امر و نهى کرده است و پیروى کردن از آنها (امر و نهى) خواسته و پسندیده است. از امیرالمؤمنین(ع) پرسیدند، با چه چیز خدایت را شناختى؟ فرمود: با توانایى تمیز دادن و حق انتخابى که خدا به من داده است و با عقلى که مرا راهنمایى مى‏کند.

از امام صادق(ع) پرسیدند، چرا خداوند تمامى مردم را خداشناس و پیرو حق نیافرید با اینکه مى‏توانست. فرمود: اگر خداوند آنها را مطیع مى‏آفرید، سزاوار پاداش نبودند. اگر مردم با انتخاب خود اطاعت نکنند، بهشت و جهنم براى چیست؟ خداوند مردم را آفرید و به آنها دستور پیروى داد و از نافرمانى نهى کرد و با فرستادن پیامبران، حجت را تمام کرد و با فرستادن کتابهاى آسمانى عذر آنها را قطع نمود تا مردم، خود اطاعت را انتخاب کنند و سزاوار پاداش شوند و یا نافرمانى را انتخاب کنند تا کیفر شوند.