فلسفه اسلامی و طبیعت
در مبحث فلسفه اسلامی و طبیعت فقط به دو بعد زیبایی در طبیعت و نظر در طبیعت پرداخته می شود.
(بدلیل دیدگاه خاص تحقیق در حیطه معماری منظر)
زیبایی طبیعت
در این بخش تنها به کاملترین مرجع دینی "قرآن کریم" استناد می شود. در قرآن زیبایی های دنیوی را در عوامل طبیعی می بیند. انواع زیبایی ها که در قرآن تذکر داده شده و محبوبیت و مطلوبیت آنها را بیان نموده است:
1. زیبایی آسمان با ستارگانش 2. زیبایی ترکیب انسان و صورت او 3. زیبایی جانداران 4. زیبایی مناظر طبیعی در روی زمین
1 - زیبایی آسمان با ستارگانش
در چند مورد از آیات قرآنی زیبایی منظره آسمان با ستارگانش گوشزد شده و خداوند عمل آراستن آن صحنه زیبا را بطور مستقیم بخود نسبت داده است. از آنجمله: در سوره الصافات آیه 6 چنین آمده است:
انا ربنا السما الدنیا بزینه الکواکب
( ما آسمان دنیا را با زینت ستارگان آراستیم)
مضمون این آیه در سوره فصلت آیه 12 و ملک آیه 5 و الحجر آیه 16 و ق آیه 6 و 7 نیز آمده است البته با نظر در بعضی از همین آیات و دیگر آیات مشابه این حقیقت روشن می شود که ستارگان فضائی در کارگاه هستی به مقتضای طبیعت و نظم و هدفی که در وجود و جریان آنهاست واقعیاتی هستند که در نقشه هندسه کلی هستی فعالیت می کنند.
2 - زیبایی ترکیب انسان و صورت او
این زیبایی نیز در مواردی از قرآن با تعبیرات مختلف آمده است از آنجمله:
لقد خلقتنا الانسان فی احسن تقویم
( قطعاً ما انسان را در بهترین ترکیب و یا در نیکوترین اعضاء و جزاء بر پا دارنده او آفریدم )
و صور کم فاحسن صورکم
( و صورت شما را کشید و این صورتگری را زیبا و نیکو انجام داد)
3 - زیبایی جانداران
خداوند زیبایی را درباره جانداران نیز در قرآن مطرح فرموده است:
و لکم فیها جمال حین تریحون و حین تسرحون
( و برای شماست در آن جانداران منظره زیبا که در شامگان آنها را به جایگاههای خود بر می گردانید و صبحگاهان که آنها را به چرا می برید)
نکته بسیار قابل توجهی که در تذکر به این زیبایی وجود دارد اینست که زیبایی در حال دو نوع حرکت که جانداران بطور انفرادی یا دسته جمعی از خود نشان می دهند، محصول کیفیت حرکت آنها می باشد، حرکت صبحگاهی که به مراتع و دشت های سرسبز می روند و حال پیوندگی در ادامه حیات خود را بروز می دهند و حرکت شامگاهی برای استراحت و آرامش و دیدار وانس که با آشیانه ها و بچه های خود انجام می دهند.
4 - زیبایی مناظر طبیعی در روی زمین
در قرآن مجید آیاتی متعدد درباره زیبایی مناظر طبیعی وارد شده است که خداوند متعال انسانها را به آن مناظر به عنوان زیبایی متوجه و جلب می نماید. از آن جمله:
و تری الارض هامده فاذا انزلنا علیها لما اهتزت و ربت و انبتت من کل زوج بهیج
( و زمین را می بینی که خشک و پژمرده است و هنگامی که آب به آن فرستادیم به حرکت و اهتزاز در می آید و موادی در آن سر می کشند و از هر نوع جفت، نباتات و درختان بهجت انگیز ( سرورانگیز) می رویاند)
و انزل لکم من السما ما فانبتنا به خدایق ذات جمیلا
( و برای شما از آسمان آبی فرستاد و بوسیله آن آب باغهایی سرورانگیز و بهجت آور رویانیدیم)
زیبایی گلها و درختان و چمنزارها و دیگر روییدنیها از عالی ترین انواع زیباییها است که خداوند متعال برای بشر به وجود می آورد و غم ها و اندوه ها و ملات یکنواختی زندگی را می زداید و بهجت و سرور در دلها ایجاد می کند.
چنانکه ملاحظه می شود در اینگونه آیات نیز خداوند جلیل و جمیل بروز نمودهای زیبا را به خود نسبت می دهد و اثبات می شود که خداوند متعال به وجود آمدن زیباییها را با مشیت عالیه خود خواسته است، نه اینکه بشر با بازیگری ذهنی خود زیبایی را برای خود تلقین می نماید و دل به آن می بندد.
الم تر ان الله انزل من المسا ما فتصح الارض محضره ان الله لطیف خبیر
( آیا ندیده ای که خداوند از آسمان آب فرستاد و زمین سبز خرم گشت. قطعاً خداوند لطیف و آگاه است)
نظر در طبیعت
· نظاره در طبیعت که نگرشی همراه با تفکر است در فرهنگ اسلام جایگاه خاصی دارد، همان طور که در متون دینی و گفتار ائمه به نگرش در عظمت طبیعت به منظور شناخت خدا و وحدانیت او سفارش شده بود از دیدگاه خاص بویژه نگاه هنرمند پایه های خاصی برای این نوع نگرشها می توان در نظر گرفت.
بنیادهای نگرش هنر اسلامی را می توان بصورت زیر شمرد:
1. نگرش آیه ای
2. نگرش تسبیحی
3. عدل در دستگاه هستی
4. تصویر ایدئال از جهان سرمدی و جنت ( بهشت)
5. مدینه فاضله ( جامعه ایدئال در نظام قسط و عدل اسلامی)
6. انسان
نگرش آیه ای که در محدوده این گفتار می باشد، آیه نگری آن گونه نگریستنی است به جزء جزء اجزای هستی و پدیده ها که هم پدیده ها و هم طیف ماورای پدیده ها دریافت گردد. آیه نگری از هستی شناسی و چیستی شناسی می گذرد و تا معناشناسی تداوم می یابد و به مقصد پدیده ها دست می یابد تا پیام آنها را دریابد. این نحوه نگرشی است که قرآن کرین پیوسته ما را بدان دعوت می کند. به یک پدیده نگاه کن، از پدیده عبور کن، پدیده را آستانه ای قرار ده و از آنجا سیری را آغاز کن، سفری در عمق معانی تا... خدا تا بدانجا که او را محور تمامی سیرها و مقصد تمامی سلوکها، قدرت اعجازگر و خالق بی همتا بینی، نگریستنی تصویری و در این روند خود را تا.... او برتر آوری.
" انظر" نگاه کن.
" فانظر الی آثار رحمه الله کیف یحی الارض بعد موتها " به آثار پرطراوت و شکوفای رحمت آن یگانه نگاه کن ( به باران و سایر عناصر موثر ) که چگونه زمین را پس از مرگش دوباره زنده می کند.
برای دارا شدن به چنین نگرشی باید شناخت نسبت به مراحل ارتباط ذهن با محیط پیرامون دانست، بوسیله حواس و ذهن سه نوع ارتباط با واقعیات، دبر نهاده شده در رویا می توان برقرارکرد :
الف. تماس سطحی
ب. تماشا
ج. نظر
از جمله آیاتی که ما انسان ها را به درک شکوه و جمال هستی تحریک می کند این است:
اولم ینظروا فی ملکوت السماوات و الارض.
( آیا در ملکوت آسمانها و زمین ننگریسته اند)