بنگاه تجارتی ـ صرافی جهانیان در زمره معتبرترین مؤسسات مالی ـ اعتباری ایران دوران متاخر قاجار به شمار میرفت. این مؤسسه در سال 1312ق/ 1894م توسط خسروشاه جهان و برادرانش پرویز، گودرز، رستم و بهرام که از ملاکان زرتشتی یزد بودند تشکیل شد و عمده فعالیت آن در امور تجاری و نیز صرافی متمرکز بود و به تدریج شعباتی در شهرهای یزد، تهران، اصفهان، شیراز، کرمان، بندرعباس و رفسنجان و نیز بمبئی و لندن دایر نمود. پس از چندی تنها نمایندگی جهانیان در آمریکا در شهر نیویورک افتتاح شد.
برادران جهانیان بالاخص در امور صرافی و نقل و انتقالات پولی ـ اعتباری رقیب جدی بانکهای استقراضی و شاهنشاهی محسوب میشدند و به هنگام انقلاب مشروطیت و طرح تاسیس بانک ملی از سوی نمایندگان مجلس شورای ملی دوره اول تلاش وافری برای موفقیت این طرح به کار بردند. طرفداری آنها از جریان مشروطهخواهی مشکلات عدیدهای را از سوی مخالفان داخلی مشروطیت برای آنها به وجود آورد. در این میان بانکهای استقراضی و شاهنشاهی نیز با در پیش گرفتن سیاستهای کنترل شده مالی سبب ساز دردسرهای مضاعفی برای تجارتخانه فوق شدند. برادران جهانیان از سالها قبل روابط مالی ـ اعتباری قابل توجهی با بانکهای شاهنشاهی و استقراضی داشتند و در اثر دست و دلبازیهای ویژه ای که بالاخص بانک استقراضی در اعطای وامهای ریز و کلان از خود نشان میداد تجارتخانه جهانیان مبالغ هنگفتی از آن بانک وام اخذ نموده بود و هر بار که در بازپرداخت اقساط وامهای خود با مشکلاتی هم مواجه میشد بانک استقراضی براساس سیاستهای مالیای که داشت نه تنها این تجارتخانه را در تنگنا قرار نمیداد بلکه اعتبارات بیشتری هم به آن اعطا مینمود. این روند تا سالهای پایانی دهه 1320 قمری کماکان تدواوم یافت و برادران جهانیان بدون توجه به مشکلات عدیده ای که احتمال میرفت در آیندهای نه چندان دور از سوی بانکهای خارجی برای آنها ایجاد شود هر چه بیشتر به این بانکها وابستگی مالی ـ اعتباری پیدا کردند.
اما این وضعیت چندان پایدار نماند و طی سالهای پایانی دهه 1320 قمری تجارتخانه جهانیان نظیر تجارتخانه و صرافی ارباب جمشید دچار بحران فزاینده مالی شد و تقریباً به سرعت روند اضمحلال و ورشکستگی را طی نمود.
در واقع بانکهای شاهنشاهی و استقراضی به رغم سیاستهای مالی سالهای قبل به یکباره نه تنها اعتبارات مالی خود را از تجارتخانه جهانیان دریغ کردند بلکه بازپرداخت فوری مطالبات عقب افتاده خود را نیز خواستار شدند. بدین ترتیب سیاستهای کنترل شده مالی بانکهای خارجی همراه با مشکلات عدیده سیاسی ـ اقتصادی داخلی که طی سالهای پایانی دهه 1320 قمری برای تجارتخانه جهانیان ایجاد شده و از جمله موجبات قتل مشکوک دو تن از مدیران برجسته این تجارتخانه را فراهم آورده بود، دست به دست هم داده اولیای این تجارتخانه را از هستی ساقط کرد. بدین ترتیب تجارتخانه و صرافی جهانیان که گفته میشد فعالیت تجاری ـ بانکی آن از مؤسسه اقتصادی ارباب جمشید نیز چشمگیرتر بود در سال 1331 قمری اعلام ورشکستگی کرده و فعالیت آن متوقف شد و مؤسس آن خسرو شاه جهان نیز به دلایل سیاسی به اروپا تبعید گردید.
روابط بانک استقراضی با تجارتخانه تومانیانس
از معدود تجارتخانه و صرافیهای ایرانی که در دوران فعالیت از رقابت و دشمنی آشکار بانک استقراضی مصون ماند تجارتخانه تومانیانس بود. تجارتخانه تومانیانس به همت فردی به نام هاراتون تومانیانس ارمنی در شهر تبریز پایه گذاری شد و به تدریج در امور تجاری ـ صرافی و نیز ملکداری پیشرفت قابل توجهی نمود.
تجارتخانه تومانیانس بالاخص روابط تجاری بسیار گسترده ای با روسیه برقرار کرد و از این رهگذر ثروت و مکنت سرشاری به دست آورد. پس از درگذشت هاراتون تومانیانس چهار فرزند وی که مهمترین آنها الکساندر تومانیانس نام داشت راه پدر را ادامه داده بیش از پیش حوزه فعالیت اقتصادی خود را گسترش دادند.
درباره میزان سرمایه نقدی و غیرنقدی تومانیانسها اطلاع دقیقی وجود ندارد اما گفته شده است سرمایهای که فقط در امور تجاری وارد بازار کرده بودند به 000/000/3 تومان بالغ میشد که در آن زمان رقم قابل ملاحظهای به شمار میرفت. تجارتخانه تومانیانس در شهرهای تهران، تبریز، رضائیه، رشت، پهلوی (انزلی)، قزوین، مشهد، سبزوار و گرگان و نیز شهرهای خارجی بادکوبه، حاجی طرخان، مسکو، وینه، برلن، لندن، قسطنطنیه (استانبول) شعبه و نمایندگی داشت. تجارتخانه تومانیانس تا سالهای نخست جنگ جهانی اول از بزرگترین مؤسسات تجاری ـ بانکی کشور محسوب میشد و در امور کشاوری و زمینداری نیز فعال بود. اما به دنبال گسترش بحرانهای عدیده داخلی و حضور نیروهای بیگانه در کشور و نقصان کلیای که در فعالیتهای تجاری ـ اقتصادی ایجاد شده بود، مشکلات جدی ای فراروی مدیران تجارتخانه تومانیانس قرار گرفت. بروز انقلاب شوروی و تحولات سیاسی ـ اقتصادی بعدی این کشور بیش از پیش تجارتخانه تومانیانس را با بحران مالی روبرو ساخت. به ویژه اینکه این تجارتخانه مبالغ هنگفتی در شهرهای مختلف روسیه به صورت نقدی و غیرنقدی سرمایه گذاری کرده بود و دولت جدید شوروی تمام این سرمایهها را ضبط و مصادره نمود و همزمان با آن مبالغ شایان توجهی از سرمایه های نقدی این تجارتخانه که به صورت وام در اختیار مردم قرار گرفته بود در موعد مقرر بازپرداخت نشد. برادران تومانیانس که در سالهای 1302 تا 1305 شمسی دچار ورشکستگی شدند و دامنه فعالیت آنها متوقف شد. طی نامه ای دادخواهانه خطاب به رضاشاه (که تاریخ آن مشخص نیست ولی باید طی سالهای نخست سلطنت او تدوین شده باشد) روند فعالیت و سپس بحرانهای عدیده مالی ـ اقتصادی ای را که از هنگام جنگ جهانی اول برای تجارتخانه تومانیانس پیشامد نموده بود برای وی توضیح داده، تقاضای کمک نمودند. در عریضه آنان چنین آمده بود:
“ خاکپای مبارک اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه ایران ارواحنا فداه.
تقدیمکنندگان این عریضه به خاکپای مبارک باقیماندگان مؤسسین تجارتخانه ایرانی برادران تومانیانس میباشند. وطنپرستی و دولتخواهی اعضای تجارتخانه بر خاطر ملوکانه پوشیده نیست. قبل از جنگ بینالمللی تجارتخانه برادران تومانیانس، اول تجارتخانه صادرکننده بوده است که امتعه ایران را در بازارهای خارج ترویج میکرده است و در مدت هشتاد سال بیش از دو ثلث محصول شمال ایران توسط این تجارتخانه صادر میگردیده است. در اثر خساراتی که از جنگ بینالمللی متوجه تجارتخانه گردیده و ضبط بالغ بر چهل و پنج میلیون ریال اموال آن در خاک روسیه امور داخلی موسسه به کلی از هم گسیخته شده، اخیراً محاسبه تجارتخانه با دولت روس و بدهی مؤسسه به دولت شش میلیون و کسری ریال تشخیص گردید و علاوه بر بدهی مزیور عده زیادی طلبکارند و در مقابل مجموع بدهی جز چند پارچه ملک کم قیمت محلی نیست مگر مطالبات تجارتخانه از دیگران که از جمله قریب نه میلیون ریال طلب این تجارتخانه از دولت شوروی است بابت پنبه که رسماً دولت شوروی خریداری نموده است (خارج از آنچه ضبط کرده است). عاجزانه از خاکپای مبارک ملوکانه استدعا داریم امر بر رسیدگی این موضوع فرمایند. در صورتی که حقانیت چاکران به آستان مبارک ثابت شد نگذارند حقوق این مؤسسه تضییع شده و از این راه حقوق عده زیادی از هموطنان طلبکار تجارتخانه نیز از بین برود. چه آنکه اگر دولت شوروی قیمت پنبه خریداری خود را نپردازد تجارتخانه قادر به پرداخت دیون خود نخواهد بود. حال اکر دولت مزبور به موجب اصول خود مال ما را ضبط کرده است آن قسمت در جای خود، ولی اینکه وجه مال خریداری شده را که امروز اصلاً و فرعاً در حدود بیست میلیون ریال است نپردازد این مطلب قابل قبول نیست. برای اینکه به غیر از پدر تاجدار و دولت شاهنشاهی تکیهگاه دیگری نداریم و نمیتوانیم هم داشته باشیم و با تقدیم این عریضه به آستان مبارک در انتظار امر ملوکانه میباشیم. از طرف تجارتخانه برادران تومانیانس چاکران آستان مبارک؛ وارطان تومانیانس ـ گریگور تومانیانس ـ لیون طومانیانس.
گو اینکه بانک استقراضی در طول دوران فعالیتش در ایران سیاست رقابتآمیز چندانی با تومانیانسها در پیش نگرفت و عمده رقابت این مؤسسه اعتباری ـ اقتصادی با بانک شاهنشاهی بود. اما از آنجایی که از دلایل عمده ورشکستگی و توقف فعالیت آن وقوع انقلاب اکتبر 1917 شوروی بود ذکر آن را لازم شمردیم.
آنچه آمد مختصری بود از فعالیت برخی از تجار و صرافان بزرگ ایرانی در طول دوران متاخر سلطنت قاجارها که نهایتاً بر اثر اعمال فشارهای عدیده اقتصادی ـ مالی بانک استقراضی و نیز بانک شاهنشاهی از عرصه فعالیتهای اقتصادی کنار گذاشته شده ورشکسته شدند.